ردپای بحران آب در صنعت پالایش/ وقتی پالایش نفت تشنه ‌تر از طبیعت است

تحریریه نفت خبر: در حالی که سیاست‌گذاری انرژی در ایران طی سال ‌های اخیر عمدتاً بر افزایش ظرفیت پالایش و تضمین امنیت عرضه سوخت متمرکز بوده است، یکی از حیاتی ‌ترین مؤلفه ‌های پایداری این صنعت یعنی مصرف آب در حاشیه توجه قرار گرفته است. 

به گزارش نفت خبر- بررسی داده‌ های موجود نشان می‌ دهد پالایشگاه‌ ها و پتروپالایشگاه ‌های کشور سالانه بین ۲۱۵ تا ۲۹۷ میلیارد لیتر آب مصرف می ‌کنند، رقمی که در کشوری با اقلیم به طور عمده خشک و نیمه ‌خشک، نشانه ‌ای روشن از یک بحران پنهان و رو به تشدید است.

این حجم مصرف بالا، نه حاصل یک دوره خاص، بلکه نتیجه سال‌ ها انباشت مشکلات ساختاری در صنعت پالایش کشور است، از فرسودگی فناوری ‌ها و طراحی‌ های قدیمی گرفته تا الگوهای ناکارآمد مدیریت آب مسائلی که در بسیاری از کشورهای صنعتی، با اصلاح سیاست‌ ها و سرمایه ‌گذاری هدفمند، تا حد زیادی کنترل شده ‌اند.

محاسبات عملکردی نشان می ‌دهد پالایشگاه ‌های ایران برای پالایش هر بشکه نفت خام، به‌ طور متوسط ۲۴۶ تا ۳۴۰ لیتر آب مصرف می‌ کنند. این در حالی است که بر اساس گزارش‌ های آژانس بین‌ المللی انرژی (IEA)، پالایشگاه ‌های مدرن جهان به‌ استثنای واحدهای فرآوری نفت شیل برای هر بشکه نفت خام تنها ۵۴ تا ۷۵ لیتر آب نیاز دارند.

به بیان دیگر، مصرف آب در پالایشگاه ‌های ایران سه تا پنج برابر بالاتر از معیارهای جهانی است. این فاصله زمانی نگران‌ کننده ‌تر می ‌شود که بدانیم روزانه حدود ۲.۴ میلیون بشکه نفت خام در پالایشگاه ‌های کشور فرآوری می‌ شود، ظرفیتی که به ‌طور مستقیم فشار سنگینی بر منابع آبی وارد می ‌کند.

بر اساس این محاسبات، اگر پالایشگاه ‌های ایران با استانداردهای جهانی هم‌ راستا بودند، مصرف سالانه آب به ۴۷ تا ۶۵ میلیارد لیتر محدود می ‌شد، به این معنا که بیش از ۱۵۰ تا ۲۳۰ میلیارد لیتر آب در سال امکان صرفه ‌جویی داشت رقمی معادل مصرف آب شرب سالانه میلیون ‌ها نفر.

چه عواملی مصرف آب پالایشگاه‌ها را بالا نگه داشته است؟

تحلیل داده ‌ها و گزارش‌ های معتبر حوزه انرژی نشان می ‌دهد چهار عامل کلیدی در تداوم مصرف بالای آب در پالایشگاه‌ های ایران نقش‌آفرین هستند.

نخست، فناوری ‌های قدیمی و سیستم ‌های خنک ‌کننده آب ‌بر. بخش قابل توجهی از پالایشگاه‌ های کشور همچنان از سیستم‌ های خنک ‌کننده تک‌گذر (Once-through Cooling) استفاده می‌ کنند، فناوری ‌ای که در استانداردهای جهانی در عمل منسوخ شده است. این سیستم ‌ها حجم زیادی از آب را وارد فرایند کرده و بدون بازچرخانی مؤثر، آن را از چرخه مصرف خارج می ‌کنند.

دوم، ضعف سرمایه‌ گذاری در بازچرخانی و تصفیه آب. در پالایشگاه ‌های مدرن جهان، به‌کارگیری فناوری‌ هایی مانند اسمز معکوس (RO) و سیستم ‌های پیشرفته تصفیه پساب، امکان بازیافت ۷۰ تا ۸۰ درصد آب مصرفی را فراهم کرده است. در ایران، اگرچه پروژه‌ هایی محدود در پالایشگاه ‌هایی مانند تهران و کرمانشاه آغاز شده، اما این روند هنوز فراگیر نشده است.

سوم، فرسودگی زیرساخت‌ ها و طراحی‌ های قدیمی. پالایشگاه ‌هایی نظیر آبادان، اصفهان و تبریز، بر پایه طراحی‌هایی متعلق به دهه‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ میلادی فعالیت می ‌کنند. این ساختارها ذاتاً آب‌ بر بوده و با الزامات امروز بهره ‌وری و استانداردهای زیست‌ محیطی هم‌ خوانی ندارند.

و در نهایت استقرار پالایشگاه ‌ها در مناطق دارای تنش آبی. بسیاری از پالایشگاه ‌های کشور در استان ‌هایی مستقر هستند که با کمبود مزمن آب مواجه‌اند، از جمله اصفهان، خوزستان، کرمان و هرمزگان. ترکیب مصرف بالای آب صنعتی با محدودیت منابع آبی، این واحدها را به یکی از عوامل فشار مضاعف بر آب‌ های زیرزمینی و منابع سطحی تبدیل کرده است.

ادامه این الگوی مصرف، پیامدهای متعددی برای کشور به همراه دارد. افت شدید سطح سفره‌ های زیرزمینی و تشدید پدیده فرونشست زمین در استان‌هایی مانند اصفهان و کرمان، تنها بخشی از این آثار است. در برخی مناطق، مصرف بالای پالایشگاه ‌ها به رقابت مستقیم با آب شرب شهری و بخش کشاورزی انجامیده و فشار اجتماعی و اقتصادی را افزایش داده است. افزون بر این، حجم بالای پساب‌ های صنعتی، در صورت نبود تصفیه استاندارد، به یکی از منابع جدی آلودگی خاک و منابع آبی تبدیل می‌ شود.

بر اساس گزارش ‌های IEA، کشورهای پیشرو در صنعت پالایش با تمرکز بر سه محور اصلی توانسته ‌اند مصرف آب را به‌ طور چشمگیری کاهش دهند: جایگزینی سیستم‌های خنک ‌کننده قدیمی با سیستم ‌های مدار بسته، سرمایه‌ گذاری گسترده در فناوری‌ های RO و MBR و استفاده از پساب شهری تصفیه ‌شده به‌ جای آب شیرین. کشورهایی مانند هند، امارات، چین و اسپانیا با این رویکرد، مصرف آب پالایشگاه‌ های خود را به یک‌ سوم یا حتی یک ‌پنجم کاهش داده‌ اند.

کارشناسان معتقدند عبور از بحران آب در صنعت پالایش ایران مستلزم سه اقدام اساسی است: نوسازی ریشه‌ ای سیستم ‌های خنک‌کننده، سرمایه‌ گذاری ملی و الزام ‌آور در بازچرخانی آب، و ممنوعیت استفاده از آب شیرین و جایگزینی آن با پساب شهری. هرچند اجرای این اصلاحات هزینه‌ بر است، اما در شرایط بحران فراگیر آب، هزینه اصلاح نکردن به ‌مراتب سنگین ‌تر خواهد بود.

مصرف سالانه ۲۱۵ تا ۲۹۷ میلیارد لیتر آب در پالایشگاه‌ های ایران، شکافی عمیق با استانداردهای جهانی ایجاد کرده است، شکافی که ریشه در فناوری ‌های قدیمی، ضعف بازچرخانی، فرسودگی زیرساخت ‌ها و استقرار واحدهای پالایشی در مناطق خشک دارد. در حالی که پالایشگاه‌ های مدرن جهان با بهره‌ گیری از فناوری ‌های نوین مصرف آب را تا ۸۰ درصد کاهش داده ‌اند، تداوم وضعیت فعلی در ایران نه ‌تنها فشار بی‌ سابقه ‌ای بر منابع آبی کشور وارد می ‌کند، بلکه هزینه ‌های زیست ‌محیطی و اقتصادی سنگینی را در آینده‌ای نه ‌چندان دور رقم خواهد زد.