ریاض با دیپلماسی انرژی و توسعه پایین‌دستی، جایگاه خود را در بازار جهانی بازتعریف می‌کند

پارسا ملکی

تحولات اخیر نشان می‌دهد عربستان سعودی در کنار نقش سنتی خود در عرضه نفت خام، در حال تمرکز بر دو محور مکمل است؛ نخست، تعمیق پیوندهای بین‌المللی و منطقه‌ای از مسیر انرژی و دوم، افزایش سهم ارزش افزوده از طریق پالایش و پتروشیمی. با این حال نکته تعیین‌کننده در خوانش دقیق این بسته، تمایز میان «پروژه قطعی» و «ابتکار در حال شکل‌گیری» است. بخشی از اقداماتی که مطرح شده‌اند هنوز در قالب تفاهم‌نامه، توافق اولیه یا چارچوب ارزیابی قرار دارند و به همین دلیل، نتایج نهایی آنها به شرایط بازار، سیاست و تصمیم‌های سرمایه‌گذاری وابسته خواهد بود.

سوریه؛ ورود مرحله‌ای با محوریت خدمات و پشتیبانی فنی
در دسامبر ۲۰۲۵ چند شرکت سعودی با شرکت نفت دولتی سوریه مجموعه‌ای از توافق‌ها امضا کرده‌اند. آنچه در روایت‌های منتشرشده برجسته است، تأکید بر خدمات فنی، عملیات میدانی و پشتیبانی اجرایی برای توسعه و افزایش تولید در میادین نفت و گاز سوریه است. چنین الگویی معمولاً نشان می‌دهد طرف سعودی در گام نخست، رویکردی مرحله‌ای و محتاطانه را برگزیده تا از طریق حضور عملیاتی و کم‌هزینه‌تر، مسیر آشنایی با میدان، زنجیره تأمین و سازوکار اجرایی را هموار کند.
در کنار این مسیر، گزارش‌هایی درباره تأمین نفت خام عربستان برای کمک به بهبود عملیات پالایشگاهی سوریه نیز مطرح شده است. قرار گرفتن این مؤلفه در کنار توافق‌های خدماتی می‌تواند نشان دهد ریاض در پی ایجاد یک بسته عملیاتی است که هم به بازیابی کارکرد زنجیره انرژی سوریه کمک کند و هم زمینه حضور اقتصادی پایدارتر را فراهم آورد؛ هرچند پایداری و مقیاس این مسیر به متغیرهای سیاسی و مالی وابسته می‌ماند.

آمریکا؛ شبکه همکاری گسترده، اما با ماهیت بالقوه
آرامکو در ۱۹ نوامبر ۲۰۲۵ اعلام کرد ۱۷ تفاهم‌نامه و توافق با شرکت‌های آمریکایی امضا شده و ارزش بالقوه این بسته بیش از ۳۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود. در فهم درست این خبر، باید به ماهیت حقوقی آن توجه کرد. عدد اعلام‌شده بیانگر ظرفیت بالقوه همکاری‌هاست و نه لزوماً سرمایه‌گذاری قطعی یا پروژه‌های نهایی‌شده در همان زمان. به همین دلیل، ارزش واقعی این بسته را باید در «شبکه‌سازی» و ایجاد مسیرهای قابل تبدیل به پروژه دید؛ مسیری که می‌تواند در صورت تکمیل فرآیندهای حقوقی، مالی و فنی به قراردادهای اجرایی و سرمایه‌گذاری منتهی شود.
گستره موضوعی این همکاری‌ها نیز از LNG و مواد پیشرفته تا خدمات، زنجیره تأمین و حوزه مالی را پوشش می‌دهد. چنین تنوعی معمولاً با هدف افزایش انعطاف‌پذیری و کاهش وابستگی به یک مسیر درآمدی واحد دنبال می‌شود؛ هرچند میزان تبدیل این تفاهم‌نامه‌ها به پروژه، در نهایت تابع ارزیابی‌های اقتصادی و شرایط بازار خواهد بود.

سامرف؛ تمرکز بر ارزیابی ارتقا و حرکت به سمت یکپارچگی پالایش و پتروشیمی
در ۸ دسامبر ۲۰۲۵ اعلام شد آرامکو و شریک آمریکایی آن برای پالایشگاه سامرف در ینبع، چارچوبی را برای ارزیابی ارتقای گسترده پالایشگاه و توسعه به یک مجتمع یکپارچه پتروشیمی امضا کرده‌اند. واژه ارزیابی در این پرونده نقش تعیین‌کننده دارد، زیرا نشان می‌دهد مسیر هنوز وارد مرحله تصمیم نهایی سرمایه‌گذاری نشده و در فاز امکان‌سنجی و طراحی اقتصادی و فنی قرار دارد.
ظرفیت پالایش آن بیش از ۴۰۰ هزار بشکه در روز عنوان شده و در صورت عبور پروژه از مرحله ارزیابی، اثر آن می‌تواند فراتر از یک ارتقای محدود باشد و به تقویت جایگاه ینبع در نقشه پایین‌دستی عربستان کمک کند. این مسیر با راهبرد کلی افزایش تبدیل نفت به محصولات شیمیایی و پتروشیمی همخوانی دارد؛ راهبردی که هدف آن افزایش ارزش افزوده و متنوع‌سازی سبد محصولات در افق ۲۰۳۰ است.

ملاحظات ریسک؛ از فضای سوریه تا چرخه سود پایین‌دستی
در کنار فرصت‌ها، این بسته با ریسک‌هایی نیز همراه است. پرونده سوریه در محیطی پیش می‌رود که پیچیدگی‌های سیاسی و امنیتی می‌تواند بر سرعت اجرا و مقیاس فعالیت‌ها اثر بگذارد. در آمریکا نیز باید توجه داشت که تفاهم‌نامه‌ها و توافق‌های اولیه ذاتاً ضمانت تبدیل به پروژه اجرایی ندارند و ممکن است بخشی از آنها در مسیر اجرا تعدیل یا متوقف شود. در پایین‌دستی هم سودآوری پالایش و پتروشیمی چرخه‌ای است و پروژه‌های سرمایه‌بر نسبت به تغییرات قیمت، حاشیه سود و دسترسی به بازار حساسیت دارند.

پیام منطقه‌ای؛ رقابت به سمت زنجیره ارزش حرکت می‌کند
جمع‌بندی تحولات اخیر نشان می‌دهد رقابت انرژی در منطقه به‌تدریج از تمرکز صرف بر تولید نفت خام به سمت زنجیره ارزش، پالایش، پتروشیمی و شبکه شراکت‌های بین‌المللی حرکت می‌کند. در چنین فضایی، علاوه بر ذخایر و ظرفیت تولید، عواملی مانند سرعت اجرا، دسترسی به فناوری، توان مالی، و ظرفیت نفوذ در بازارهای هدف اهمیت بیشتری می‌یابد. برای بازیگران منطقه، از جمله ایران، این تغییر جهت می‌تواند به معنای پررنگ‌تر شدن رقابت در بازار فرآورده‌ها و پتروشیمی و حساس‌تر شدن نقش سیاست صنعتی و تجاری در کنار سیاست انرژی باشد.

انتهای پیام